ABD idaresi hiyerarşisinin 3 numarası Temsilciler Meclisi Lideri Nancy Pelosi, ülkesinin resmen benimsemiş olduğu ‘Tek Çin’ siyasetine da meydan okuyarak ve Çin Halk Cumhuriyeti‘nin sert ikazlarına aldırmadan Tayvan adasına ziyarette bulunarak yeni bir provokasyona imza attı. Pelosi, ‘Hint-Pasifik turu‘ diyerek çıktığı ve Tayvan’ı belirtmediği programında, Malezya’dan direkt Tayvan’a geçmek yerine yolu bir oldukça uzattığı ‘meşakkatli’ bir operasyonla adaya ulaşabildi. Çin Halk Cumhuriyeti, egemenlik alanına dair sert ihtarları ve son anda savaş uçaklarını havalandırmasına rağmen Pelosi’yi taşıdığı söylenen ABD Hava Kuvvetleri’nin Boeing C-40C tipi ‘SPAR19’ uçağı Taipei‘ye indi. Pelosi 19 saat kaldığı adada Tayvan yönetiminin başındaki Tsai Ing-wen ve yetkililerin yanı sıra sivil toplum kuruluşları ve çip üreticileriyle görüştü. Ziyaretini ABD tipi ‘demokrasi taşıyıcılığı’ olarak sunarak, “Bugün dünya demokrasi ve otokrasi ortasında bir seçimle karşı karşıya. Amerika Tayvan’da ve dünyanın her yerinde demokrasiyi müdafaa konusundaki kararlılığı hala güçlü” tezinde bulundu.
Çin Halk Cumhuriyeti ABD’nin ‘Tek Çin’ siyasetine ters olan bu resmi ziyaret nedeniyle ABD büyükelçisine sert bir nota verirken, ada etrafında adeta ablukayı andıran tatbikat başlatmış durumda.
Pelosi’nin ‘meşakkatli’ Tayvan ziyareti ve Çin’in reaksiyonlarını gazeteci muharrir Gökhun Göçmen ile konuştuk.
‘Tek Çin unsurunu benimseyip sonra Tayvan adasına sistematik biçimde silah gönderdiler’
Gökhun Göçmen’e nazaran, Tayvan problemi ABD-Çin ilgilerinin temelini oluşturuyor. ABD idaresinin Çin’i diplomatik olarak tanıma sürecinde ‘Tek Çin’ unsurunu benimsediğini anımsatan Göçmen, 1979’da bunun yazılı olarak da beyan edildiğini vurguladı. Lakin ABD’nin çabucak akabinde çıkardığı Tayvan kanunlarıyla adayı sistematik olarak silahlandırdığını belirten Göçmen, Washington’ın kendi imza attığı dokümanları çiğneyerek geçmişte yarattığı krizlere atıf yaptı:
“Aslında Tayvan sıkıntısı en temel olarak ABD-Çin münasebetlerinin temelini oluşturuyor. Yoksa Amerikan hiyerarşisinde üçüncü ismin inançlı olduğu takdirde dünyanın her tarafına gitmesi beklenir. Lakin Tayvan özel bir sorun. 1972’de Çin ile ABD ortasında birinci görüşme gerçekleşmişti. Şanghay bildirisi olarak kısaltabiliriz. 1972’de ABD, ‘Tayvan ve Çin’i tek modül olarak kabul ediyorum’ demişti. 1979 yılına geldiğimizde ise taraflar birbirlerini karşılıklı olarak tanıdılar. 1979’da ABD, ‘Artık Çin’in temsilcisi olarak Tayvan’daki hükümeti değil bilakis Çin Komünist Partisi’nin kurduğu Çin Halk Cumhuriyeti’ni tanıyorum dedi. Bu Tayvan’ın da Çin anakarasına dahil olduğu yani tek Çin ülkesi olarak özetleyebileceğimiz biçimde kabul etmesidir. 1979’da ABD bunu yazılı olarak da beyan etti. Tek Çin unsuruna hürmet duyuyoruz ve Tayvan ile münasebetlerimizi ekonomik, kültürel ve resmi olmayan seviyede devam ettireceğiz dedi. Bu resmi olmayan sıkıntısı de bir büyükelçiliği yok Tayvan adasının. ABD’nin orada bir temsilcisi yoktu. Genelde emekli diplomatlar, kültür ofisi var, onun üzerinde alakalarını yürütüyordu. Bu tek Çin unsuruna olan bağlılığı 17 Ağustos 1982 bildirisinde ABD doğruladı. Bunlar kağıt üzerindeki şeyler. 17 Ağustos bildirisinde ABD, Tayvan’a kendisini müdafaası için silah satmak istediğini belirtti. Çok da fazla mühlet geçmeden ABD’de Tayvan yasası kabul edildi. Bu yasa uyarınca ABD, sistematik biçimde Tayvan adasına silah gönderdiler. Adeta yüzen bir gemiden bahsediyoruz. Amerikalılar o denli tanımlıyor. Çin’in burnunun tabanında bir adayı silahlandırmak demek attığınız imzaları ileride çiğneyeceğiniz manasına gelir. Diplomatik olarak da ABD yavaş yavaş bu durumu aşındırmaya başladı. Birinci olarak Tayvan’ın bir başkanını davet etmişlerdi. O periyotta hükümet müsaade vermedi lakin Kongre ülkeye bu adamı kaçak biçimde soktu ve üniversitede konuşması yaptırdı. Üçüncü Tayvan krizi patlak verdi. Çin gerçek silah ve mermilerin kullanıldığı tatbikata başladı. Tayvan adasında da üçüncü kriz bu türlü başlamıştı.”
’25 yıl evvel Newt Gingrich Tayvan’a gitti lakin öncesinde Çin’i ziyaret ederek’
Göçmen, Tayvan’a Pelosi’den 25 yıl evvel ABD Temsilciler Meclisi Lideri Newt Gingrich’in ziyaret ettiğini anımsattı. Fakat Gingrich’in adayı ziyaretinden evvel Çin’e resmi ziyarette bulunduğunu vurgulayan Göçmen, ortadaki derin farka dikkat çekti.
“25 yıl evvel de ABD ile Temsilciler Meclis Lideri gitti. O devir neden bu kadar büyük kriz çıkmadı? Çin’in o dönemki ve bu dönemki güvenliği ortasında elbette oldukça uzaklık var. Şu anda ABD uyarıyor, Biden’a ‘ateşle oynuyorsun, elin yanar’ diyecek kadar özgüven sahibi bir ülkeden bahsediyoruz. O devir şu vardı. ABD’de iktidarda Demokratlar vardı, Temsilciler Meclisi ise Cumhuriyetçilerin elindeydi. O nedenle bunu iç karışıklık üzere resmedebildik. Gingrich o periyot Tayvan’ı ziyaret etmeden evvel Çin’i ziyaret etti. Hal bu türlü olunca tıpkı çatıda iki farklı fotoğraf vermiş oldu. Pelosi’de bu türlü olmadı.”
‘ABD’li yetkililer ‘Tayvan’ı Çin’e karşı oklu kirpiye dönüştürmek istiyoruz’ diyorlar’
Göçmen’e nazaran, ABD idaresi Trump periyodunda birinci işaretleri gelecek biçimde ‘barışçı birleşmeyi’ devre dışı bırakacak halde geri Tek Çin siyasetinden geri vitese takmış durumda. Pelosi olayında bir fay çizgisinin patlamasının görüldüğünü belirten Göçmen, Amerikalı yetkililerin kendilerinin Tayvan’ı ‘oklu kirpiye dönüştürmekten’ kelam ettiklerinin altını çizdi:
“Trump 2018’de bir karar çıkardı, ‘Tayvan’a artık resmi yetkililer de gidebilir’ dedi. Gerisinden sıhhat bakanını bölgeye gönderdi. Biden idaresinde ise ‘Tek Çin’ unsuru dışişleri bakanlığının sayfasında çıkartıldı Tayvan ile ilgili kısımdan, sonra koydular fakat. Bu aslında niyet göstermesi açısından kıymetliydi. Uzunca bir müddettir Amerika’nın sistematik olarak ve giderek vites arttırdığı bir Tayvan kartından bahsediyorum. Zira Çin’de bu her ne kadar Biden, Pelosi üzere isimler ‘Tek Çin’ prensibine bağlı olduğunu söyleseler de artık bu barışçıl birleşmenin giderek ihtimal dışı kaldığını gösteriyor. Zira yeniden ABD’li yetkililer kendi sözleriyle ‘Adayı oklu kirpiye dönüştürmek istiyoruz’ diyorlar. Kovid devrinde de Tayvan’ı çeşitli vesilelerle BM’ye katmak, memleketler arası yardımlaşma, etkinliklere katmaya çalıştılar. Amerikan hiyerarşisinin üçüncü ismi gitti, yarın ne olacak? Değişik milletlerarası platformlarda bir aktör olarak tasarlandığını görüyor. Aslında birikmiş bir fay sınırının patlamasını gördük Pelosi olayında.”
‘Çin ‘Amerikan belasından’ kaçamayacağını bir defa daha anlamış oldu’
Çin’in Pelosi’nin uçağının inme olayında tüm imkanlarını kullandığını, Biden idaresinin ise sıkıntıyı ABD içindeki ‘iyi polis-kötü polis’ üzere sunduğunu söyleyen Göçmen, ortaya çıkan sonucun Pekin’in hesaplaşma vakti ve yerini kendi belirleyeceği olduğu görüşünde. Öbür yandan Göçmen, son devirde Çin’de aydın kesitlerde ABD ile bir ortada düzgün geçinme ve hatta ‘ChinAmerica’ telaffuzlarına karşılık ‘Amerikan belasından’ kaçamayacaklarının anlaşıldığını da ekledi:
“Çin, uçak inene kadar bütün imkanlarını kullandı. Çin Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü, hala Washington idaresiyle görüşmelerin devam ettiğini söyledi. Blinken ile görüştüler zannedersem, bu seyahatin ‘bireysel olduğu’ istikametinde kendilerine bir iletimde bulunulduğunu söylediler. Amerika da bu türlü kurtarmaya çalışıyor. Bir taraftan ‘iyi polis-kötü polis’ misali ‘ordu bunun uygun bir fikir olduğunu düşünmüyor’ formunda demeç verdiler. Amerikan siyasi sistemi onlara bu manada kolaylık sağladı. Çin de bunun önüne geçmek için elindeki tüm imkanları kullandı hem diplomatik hem de toplumsal medya yoluyla yaptığı açıklamalarla. Çin’in gazeteleri çok sert cümleler kullandı lakin Pekin idaresinden gelen açıklamada yalnızca ‘Amerika’nın ağır bir bedel ödeyeceğinden’ bahsedildi. ‘Elimiz kolumuz boş durmayacak’ dendi lakin bunun vakti söylenmedi. Bu tartışmalarda bir tevatür vardır. Periyodun Çin Dışişleri Bakanı’na ‘Fransız İhtilali hakkında ne düşünüyorsunuz?’ derler, ‘Bunu kıymetlendirmek için şimdi erken’ der. Gerçekte bu olay yaşandı mı bilmiyoruz fakat bu bize Çin idaresiyle ilgili şöyle bir bilgi veriyor. Daha temkinli olmak ve hesaplaşmanın vaktini yerini kendisinin belirlemesi… Çin de uzun müddettir toplumda, aydınlar da çeşitli fikirler içinde. Kimi aydınlar, Çin ve ABD’nin âlâ geçinebileceği, bunun bilek güreşi olmadan da işlerin halledilebileceği, hatta bir devir ‘ChinAmerica’ diyorlardı. Lakin gelinen nokta ABD’nin ulusal güvenlik evrakında yer aldığı üzere Çin’i stratejik bir rakip olarak gördüğü, tüm imkanlarını kullanacağı ve aslında ‘Amerikan belasından’ kaçamayacaklarını bir sefer daha anlaşmış oldular.”
‘Artık bu tatbikatları sık ve rutin biçimde göreceğiz’
Göçmen’e nazaran Çin bir dizi aksiyonu vakte yayarak hareket edecek ve Tayvan etrafında daha sık ve rutin tatbikatlar görülebilir:
“Pelosi krizi neyi tetikleyebilir? Çin bir dizi aksiyonu vakte yayarak bu işi hayata geçirecek. Bu alacağı tedbirlerin takvimini biraz daha ileri taşıyabilir. Çin ordusu tatbikata başlıyor, 7’sine kadar sürecek. Üçüncü Tayvan krizi demiştik, Tayvan’ın birinci seçilen başkanını ABD’ye çağırdıklarında Çin bir tatbikata başlayacağını duyurmuştu. Bu tatbikatın içerisinde Tayvan’a bağlı kimi adacıklara kurşun yağdırmıştı. Tahminen bir öngörü olarak değil ancak şunu diyebiliriz. Artık bu tatbikatları sık ve rutin biçimde göreceğiz. Çin’in bir dizi eserle birlikte kum ithalatını men etme olayında bunların çiplerin üretiminde kullanıldığını okudum.”
‘Amerika, inatla Çin’in burnunun tabanında farklı bir ulus inşa etmeye çalışıyor’
Tayvan’da yaşayanların da Çinli olduklarını anımsatan Göçmen, lakin ulus denilen şeyin inşa edilebilen bir ‘organizma’ olduğunu ve ABD’nin inatla Çin’in burnunun tabanında farklı bir ulus inşasına soyunduğunu anımsattı. Pekin’in ‘barışçı birleşme’ dediği şeyin ise halkların iradesine dayandığını belirten Göçmen, Çin’in ekonomik enstrümanların kullanılması tercihine karşılık ABD’nin bunu diplomatik ve askeri olarak kesmeye çalıştığını vurguladı. Göçmen’e nazaran Pekin artık Tayvan’da ABD’nin vekili üzere hareket eden Demokratik İlerleme Partisi ile bu işin güç olacağının farkında:
“Çinliler ve Tayvan’daki Çinliler farklı milliyetten değiller, ataları ortak. Ulus dediğimiz şey ise inşa edilebilen bir organizma. Amerika, inatla Çin’in burnunun tabanında farklı bir ulus inşa etmeye çalışıyor. İktidarda bulunan Demokratik İlerleme Partisi de buna takviye veriyor. Bu nereye kadar devam edebilir? Çin açısından barışçıl birleşme sorununun de gelip dayandığı nokta bu. Zira barışçıl birleşme dediğimiz şey halkın iradesine dayanıyor. Çin ekonomik enstrümanlarını kullanacaktır lakin günün sonunda halkların iradesine bağlı. Benim gördüğüm ABD bunu diplomatik, askeri olarak kesiyor. Adada bulundurduğu vekilleri sayesinde bir adım daha ileri gidiyor. Çin artık benim tahminimce bu problemin barışçıl birleşmenin iktidarda Demokratik İlerleme Partisi olduğu sürece güç olacağının farkında.”
‘Hegemonyaya karşın kalkınmakta, kendine mahsus bir yol inşa etmekte kararlı bütün ülkeler Putin’i anlayacaktır’
Rusya Federasyonu’nun Pelosi krizindeki iletinin enteresan olduğunu belirten Göçmen, tıpkı Çin’in Ukrayna krizinde kullandığı üzere Moskova’nın da ‘güvenlik telaşlarını anlıyoruz ve legal buluyoruz’ demesine dikkat çekti. İki ülkenin ‘bloklaşma’ imajından kaçındığına atıf yapan Göçmen, öbür yandan ABD’nin hegemonyasına karşın kalkınmak ve kendilerine mahsus bir yol inşa etmekte kararlı tüm ülkelerin Putin’i anlayacakları bir manzara oluştuğunun altını çizdi:
“Rusya’nın kullandığı cümle enteresan, tıpkı Çin’in Ukrayna krizinde kullandığının birebirini Rusya yer değiştirerek kullandı. ‘Güvenlik dertlerini anlıyoruz ve legal buluyoruz’ dedi. Bu taraflar ortasında alışılagelmiş bir iletileşme formülü diyebiliriz. Zira tarafların güvenlik tasasını anlaması değerli. Çin, Pelosi’nin bu kışkırtmasının Rusya ile Çin’i dünyanın geri kalanı karşısında bir blok haline getirmek istediğinin de farkında. Hasebiyle bu türlü bir kutuplaşma izlenimi vermemek için ne Rusya ne Çin çok daha fazla silahı göstererek ‘yardıma gelelim mi’ atılımı yapar, siyasi takviyeyle sonlu kalacaktır. Çin’in de Rusya’nın da istediği bu. Bir kamplaşma, kutuplaşma imajı vermemek ismine… Lakin dünyada gelişmekte olan ülkeler bir formda Putin’in neler hissettiğini anlayacaktır. Türkiye de Çin de buna dahil. Hegemonyaya karşın kalkınmakta, kendine has bir yol inşa etmekte kararlı bütün ülkeler o denli ya da bu türlü farklı lehçelerde Putin’i anlayacaktır.”
